Izvor: Gazeta Express (Deo teksta je preveden izvorno sa albanskog)
Enver Hasani nema dvojako mišljenje o ličnosti Džafera Deve. Za profesora prava i međunarodnih odnosa, Deva je bio slepi saradnik, nacistički lokalni ideolog i sluga Hitlerove Nemačke. Prema njegovim rečima, tako govore svi arhivski i istorijski dokumenti.
Bivši predsednik Ustavnog suda ističe da je, nakon završetka Hladnog rata, u bivšim komunističkim zemljama vladao duh rehabilitacije ličnosti i događaja „iz predkomunističke prošlosti u pozitivnom nacionalističkom svetlu“. Hasani to smatra pogrešnim.
Komentarišući reakciju nemačkog ambasadora na Kosovu, Jorna Rodea, koji je zahtevao da se obustavi restauracija Devine kuće, dovodeći njegovo ime u vezu sa holokaustom, Hasani ocenjuje da nemački diplomata „ima puno pravo, sudeći po istorijskim činjenicama, koje su veoma ubedljive”.
Enver Hasani je u pisanom intervjuu za Gazeta Express, govorio o tome iz kog konkretno razloga treba renovirati Devinu kuću, o reakciji ministra kulture, Hajrulaha Čekua (Hajrullah Çeku), o Džaferu Devi kao čoveku CIA-e, kao i o analitičarima i istoričarima koji lik Džafera Deve predstavljaju u pozitivnom svetlu i kao tvorca albanske države.
Kakvo je vaše mišljenje kao intelektualca o Džaferu Devi, na osnovu činjenica koje su objavljene o njemu, onoga što ste čitali, priča o njemu koje ste čuli, na osnovu zvanične verzije istorije koju ste saznali kao i mnoge generacije u školama, ali i na osnovu postkomunističke istorije?
Posle kraja komunizma i Hladnog rata, u zemljama bivšeg komunističkog istoka postojao je opšti trend da se istorija prekroji, projektujući ličnosti i događaje iz predkomunističke prošlosti u pozitivnom nacionalističkom svetlu. U zemljama koje su bile direktno ugnjetavane od strane Rusa, kao što su Poljska, baltičke države, Ukrajina, došlo je do potpune rehabilitacije političkih ličnosti i rukovodstva koji su sarađivali sa nacistima tokom Drugog svetskog rata. Isto se dogodilo i na prostoru bivše Jugoslavije, ali sa referentnom srpskom hegemonijom: ne samo Hrvati i Slovenci, već i Albanci i Muslimani bili su skloni da u svakom ko je bio protiv komunizma vide zaslužnog puritanskog heroja i patriotu koji zaslužuje poštovanje i mesto u panteonu narodnih heroja. Ovo je veoma pogrešno, jer su i saradnja sa nacizmom i slepo potčinjavanje komunizmu bili nenacionalne akcije. Među njima, međutim, postoji suštinska kolosalna razlika: u slučaju nacizma, to je državna praksa koja nije uperena samo protiv ideoloških i političkih protivnika, kao što je to bio slučaj sa komunizmom, već je to državna praksa usmerena na uništenje određenih ljudskih nacija, Jevreja, pre svega. Džefer Deva je, sudeći po svim autorima koji su pisali kompetentno i na osnovu arhivskih izvora, bio ubedljivi pobornik i lokalni nacistički ideolog, slepi saradnik nemačke politike regrutovanja muslimana (ne samo Albanaca) za nemačku stvar, od 1943. godine. (sa divizijom „Handžar”) do 1944. (sa divizijom „SS Skenderbeg”).
Mnogi ga smatraju nacionalistom koji se borio za stvaranje albanske države, a drugi i kolaboracionistom i funkcionerom koji je počinio zločine nad antifašističkim Albancima. Šta možete reći o njenom ideološkom formiranju?
Autori relevantni za istoriju Albanije i Balkana, kao što su Nol Malkolm, OJ Šmit, Ivo Banac, Barbara Jelavić, Norman Cigan, Sabrina P. Ramet, Tim Džuda, Bernd Fišer i mnogi drugi, bez izuzetka, pokazuju, na osnovu arhivskih dokumenata iz prve ruke, da je formiranje albanske države, sa monarhijskim regentstvom, nakon italijanske kapitulacije, rezultat nemačke namere da nema problema prilikom eventualnog povlačenja sa Balkana, stvarajući tako albansko političko organizovanje uz pomoć tadašnje nacionalističke elite. Uostalom, sama nemačka okupacija Balkana bila je prolazna i epizodna u opštem nacističkom vojnom angažmanu, da se ne bi ponovile greške nemačkog štaba iz Prvog svetskog rata, koji je ostavio nemačka leđa nezaštićenim. Čak i tokom Hladnog rata, Balkan nije imao strateški značaj u globalnim rivalstvima između velikih sila. Svi strani autori koje sam pomenuo kažu da su Džafer Deva i članovi porodice Draga iz Mitrovice bili sluge Nemaca i da su, bez kompromisa, gurali napred nacističku agendu, ubijajući i progoneći svoje protivnike, dok su posle Konferencije u Vanseu, u Berlinu (1942), kako Jevreje, tako i one koje Nemci smatraju nacijama i ljudima nedostojnim života. Posetio sam kampove u Dahauu i Bergen Bilzenu u Nemačkoj. Tu je dokazana geografija Holokausta, čak i na osnovu pisanja izvesnog dr. Aljija Kućija (Ali Kuçi) koji je tamo preživeo i koji je izdao knjigu „Poslednji dani u Dahau“, prema mestima i regionima odakle su dovođeni Jevreji i ostali. Tu su Jevreji i politički protivnici iz albanskih zemalja, sa severa te albanske države, kojima je Džafer Deva sa velikim žarom služio, u svojstvu ministra unutrašnjih poslova. Ti ljudi u tim logorima, koji su bili iz Prištine i drugih mesta na Kosovu, nisu voljno i dobrovoljno otišli da nađu smrt u surovim uslovima u tim nacističkim logorima.
Međutim, postoje analitičari, istoričari koji pravdaju Devinu saradnju sa Trećim rajhom činjenicom da je to bila prilika za stvaranje albanske države, dok drugi to vide kao njegov greh i zločin. Kako vi ovo vidite?
Oni koji tako nešto rade, kao što vidite u medijima, neće naći podršku za tako nešto ni u jednom arhivskom dokumentu ili istorijskoj knjizi, koja je objavljena van albanskog univerzuma. Nigde na ovom svetu! Takav diskurs za neke ljude na Kosovu je egzistencijalan, jer bile su godine, nakon završetka Hladnog rata, kada su zastavu ponele, da postanu heroji, ličnosti čistog nacističkog opredeljenja, u vreme kada je cela Evropa, pa i oni koji su bili daleko iznad Albanaca u podršci hitlerovskom režimu, odustali od toga. Ukratko, za one koji neguju takav diskurs na Kosovu, bez ikakvih istorijskih činjenica, ovo je zlatni trenutak da ostanu prisutni na javnoj sceni. Ovde nema ničeg drugog!
Albanci u Albaniji i na Kosovu stalno ističu da su albanske zemlje jedino mesto gde se povećao broj Jevreja. Da li je Džafer Deva u to vreme isporučivao Jevreje Nemcima?
Povećan je broj Jevreja u delu londonske Albanije, dok su vani Jevreji i ostali proganjani koliko god je to moguće. O tome govore sve istorijske arhivske činjenice u evropskim zemljama, u kojima su bili centri nacističke moći. Izuzeci su pojedinačni i sporadični slučajevi, ali opšta orijentacija Vlade Mitrovice, u kojoj je Džafer Deva bio ministar unutrašnjih poslova, ni u jednom trenutku se nije razlikovala od nemačke orijentacije. Za vreme fašističke Italije, međutim, vredi napomenuti da činjenice govore da je postojala blaža politika prema Jevrejima. O tome svedoči i sam grof Kiano u svojim dnevnicima, ali i drugi, kao i činjenica da je danas u Rimu sačuvana netaknuta jedna od najstarijih sinagoga u Evropi i jevrejska zajednica. Poznato je da su Hitler i Musolini imali ozbiljne nesuglasice po ovom pitanju. To se odrazilo i na albanske zemlje pod italijanskom vlašću, sve do septembra 1943, da bi se dodatno pogoršalo dolaskom Nemaca i vlade Mitrovice.
Šta mislite o Džaferu Devi kao čoveku CIA-e i Amerikanaca? Živeo je u Americi. Koliko znamo, nisu ga proganjali ni lovci na naciste, a kamoli Simon Vizental ili izraelske tajne službe.
Šef koji je osnovao NASA-u bio je nacista, osoba koja je vodila kontrašpijunažu protiv Sovjeta je takođe bio SS general i mnogi drugi koji su pobegli i sklonili se u SAD, koji su imali nacističku prošlost. Ovaj argument ne rehabilituje Džafera Devu, a još manje ga amnestira za zločine nad civilima počinjene tokom njegovog vremena na funkciji ministra unutrašnjih poslova. Amerikanci su do kasnih 1970-tih, bili u potpunosti angažovani u borbi protiv Sovjeta, i svako ko je bio od pomoći u ovom ratu bio je dobrodošao. U isto vreme, oni su opisani kao „korisni neprijatelji“. Džafer Deva je bio među njima jer je bio antikomunističkog uverenja do svoje smrti. Početkom osamdesetih godina počinje relaksacija ove politike i počinje predaja bivših nacista, kao što je to bio slučaj sa Hrvatom Andrijom Artukovićem, Ukrajincem Džonom Demjanjukom i tako dalje.
Nemački ambasador je zahtevao da se zaustavi restauracija kuće Džafera Deve, tražio je da se zaustavi prekrajanje istorije, povezao je njegovo ime sa holokaustom. Kako ocenjujete ovakav stav ambasadora?
Potpuno je u pravu, sudeći po istorijskim činjenicama koje su veoma ubedljive, a neke od njih sam pomenuo gore. Porodica Deva je, pak, veoma poštovana porodica u Mitrovici: Pobožni i otadžbini odani ljudi, takav je bio i Džaferov roditelj, sudeći prema onima koji su doktorirali po pitanju SS Divizije Skenderbeg, koja je usko povezana sa imenom Džafer Deva. Govorim o Austrijanki koja je proučavala ovu diviziju u arhivi i objavila knjigu na nemačkom, a njeni radovi na engleskom su dostupni na Internetu za one koji žele da znaju više.
Stil kuće je svakako vrednost sama po sebi, ali izričito odredište za Džafera Devu je neprihvatljiv projekat koji ne čini čast Kosovu i istoriji njegove državnosti. Mislim da tu kuću treba obnoviti zbog njenih arhitektonskih vrednosti, pretvoriti u dokumentacioni centar za zločine počinjene na Kosovu tokom postojanja bivše Jugoslavije, uključujući i vreme Drugog svetskog rata. Njeno označavanje kao projekat obnove kuće Džafera Deve je pokušaj da se lokalni ideolozi nacističkog režima pretvore u heroje, koji su činili sramna dela ubijanja civila i pripadnika drugih nacija koje je Hitler opisao kao inferiorne. Dovoljno je pažljivo pročitati memoare Nojbahera, Hitlerovog naslednika za Balkan, zajedno sa knjigama autora kojeg sam gore naveo, da vidite da je to tako kao što govorim. Istorijske činjenice su nemilosrdne i ne ostavljaju prostora za lična nagađanja i razmišljanja, kao neke koje nisu zasnovane na opipljivim činjenicama.
U isto vreme bilo je reakcija iz Srbije protiv renoviranja kuće. Srpski zvaničnici su to pitanje pokrenuli čak i kod ruskog ambasadora u Beogradu. Naš ministar kulture je čak rekao da sve ovo ima izvor u Srbiji, te da je reč o propagandi protiv Kosova. Da li se slažete?
Reakcija našeg ministra je žalosna – ovde nije bitno ko je pokrenuo debatu, već šta se u relevantnim dokumentima i knjigama balkanske istorije kaže o liku i delu Džafera Deve. To je bitno, a ne ko i kako to kaže! Ono što ministar kaže i šta drugi govore o liku i delu Džafera Deve niko ne kaže niti misli osim onoga što je pisao sam Džafer Deva i dela političke štampe u egzilu. Niko drugi!
Međunarodne organizacije koje su bile uključene u renoviranje Devine kuće su se povukle, a Ministarstvo kulture je saopštilo da će nastaviti radove. Mislite li da bi renoviranje trebalo da se nastavi?
Renoviranje bi trebalo da se nastavi tek nakon što jednom zauvek bude objašnjeno od strane Ministarstva kulture da se ne radi za Džafera Devu, njegovu figuru i delo, već za arhitektonske vrednosti koje zgrada ima, sa jasnim odredištem za transformaciju u bilo koji centar koji neprestano govori o našoj zajedničkoj istoriji, kao prostor za dokumentovanje, arhiv, dečiji dom za siromašne, ne ostavljajući sumnju da Džafer Deva prati sudbinu političkog režima kome je služio i kome je presudila istorija i to konsenzusom. Ne može da ima drugačiju sudbinu jedna takva ličnost!
KoSSev: Najava početka restauracije kuće Džafera Deve u Južnoj Mitrovici privukla je početkom meseca veliku pažnju javnosti i medija, kako na Kosovu i u Srbiji, tako i u regionu, a potom i šire.
Ovaj projekat koji je trebalo da realizuju kosovsko ministarstvo kulture uz EU i UNDP, u međuvremenu je otkazan, a nakon što je više strana, ukljujući i nemačkog ambasadora na Kosovu, kao i izvesetiteljku EU za Kosovo, istaklo ulogu Džafera Deve kao nacističkog kolaboracioniste.
Odluka je naišla na nezavodoljstvo dela javnosti na Kosovu ali i kritike na račun nemačkog ambasadora. Uprkos otkazivanju projekta kosovski ministar saopštio je da se neće odustati od restauracije kuće, da ima dovoljno novca, ali i da započeti posao mora da se nastavi sa međunarodnim partnerima.
Šta se dešavalo prethodnih dana, ali i šta 2014, podsetite se u:
Suroi: Zašto bi trebalo da se renovira kuća Džafera Deve
Član porodice Džafera Deve uputio pismo nemačkom ambasadoru, pozivajući ga da se javno izvini
Istoričar Budžovi: Džafer Deva štitio Jevreje, to je činjenica
Čeku: Ne odustajemo od restauracije kuće Džafera Deve, iz Srbije krenuo lažni narativ
Veler: Nerazumne reakcije na restauraciju kuće Džafera Deve
UNDP i Evropska Unija obustavili projekat restauracije kuće Džafera Deve
Hajrula Čeku o kući Džafera Deve: Ne radimo istorijski revizionizam, izvor nepotrebne buke Srbija
Fon Kramon o Džaferu Devi: Ne sme da se desi pranje istorije o poznatom nacističkom kolaboracionisti
Pacoli: Deva štitio Jevreje; lavina negativnih rekacija na objavu nemačkog ambasadora
Enver Robeli za Džafera Devu: On nije patriota, on je plaćenik fašista
Nemački ambasador o restauraciji kuće Džafera Deve: Kultura sećanja na pogrešan način
EU i UNDP zabrinuti zbog kontroverzi oko kuće Džafera Deve i rade na alternativama
Slučaj kuće Džafera Deve – Кulturno nasleđe Mitrovice kao pokretačka sila dijaloga među zajednicama
Kulturni centar „Redžep Mitrovica“ nosi naziv po saradniku nacista, ili albanskom heroju?
Preuzimanje i objavljivanje tekstova sa portala KoSSev nije dozvoljeno bez navođenja izvora. Hvala na poštovanju etike novinarske profesije.
