Kulturni centar "Redžep Mitrovica" nosi naziv po saradniku nacista, ili albanskom heroju?

Kosovo proslavlja Nacionalni dan Albanije – Dan zastave. Stvaran i virtuelan svet Albanaca danas je obojen crvenom i crnom bojom. Svečana atmosfera i ponos Albanaca svih generacija i slojeva upadljiva je na ulicama, u institucijama i na društvenim mrežama. Nedavno se pojavio video snimak od 28. novembra 1943, na kojem se vidi tadašnji premijer Albanije, Mitrovčanin – Redžep Mitrovica na otvaranju Nemačkog naučnog instituta u Albaniji, zajedno sa najvišim SS oficirima Nemačke u toj zemlji, kao i deo svečanosti obeležavanja ovog praznika u Tirani. Mitrovica, koji je bio i jedan od vođa albanskog ustanka na Kosovu 1912, vođa Druge prizrenske lige, te ministar za obrazovanje u Albaniji, zajedno za svojim ministrom unutrašnjih poslova, takođe Mitrovčaninom, Džaferom Devom, u novoj albanskoj istoriji predstavljen je kao pozitivna ličnost, a kolaboracija sa nacističkom Nemačkom je relativizovana. Posle decenija komunističke istorije bivših država u kojoj je tretiran kao narodni izdajnik, Mitrovicu je predsednik Kosova posthumno odlikovao, a kulturni centar u Južnoj Mitrovici od rata nosi naziv po ovoj ličnosti. KoSSev je istraživao zašto je Kulturni centar "Redžep Mitrovica" dobio naziv po premijeru u nacističkom  poretku iz Drugog svetskog rata, kako je Redžep Mitrovica danas predstavljen u albanskim istorijskim knjigama, a predstavljamo i dva uzajamno oponirajuća tumačenja  istorijskih činjenica između srpskih i albanskih istoričara.

Arhivski video: Redžep Mitrovica sa najvišim nemačkim SS oficirima u Tirani

Pre nekoliko dana, list "Zeri" i portal "Veriu.info" su objavili kratku vest o retkom video snimku iz 1943, na kojem tadašnji premijer Albanije, poreklom  iz Mitrovice – Redžep Mitrovica, i ostali zvaničnici, sa najvišim SS oficirima, obeležavaju Nacionalni dan Albanije, koji se danas na Kosovu takođe slavi kao Nacionalni dan, ili Dan zastave. Na snimku nemački spiker govori da je u prisustvu Vojteha Tuke, slovačkog premijera i ministra spoljnih poslova Slovačke od 1940, do 1945, te vodećih nemačkih ličnosti, u ‘Pressboku’ otvoren i nemački naučni institut. Za Vojteha Tuku u istoriji se navode optužbe da je bio glavni u deportaciji slovačkih Jevreja u nacističke kampove u tadašnjoj okupiranoj Poljskoj.

“Sa ovim velikim kulturnom osloncem u petoj godini rata, napravljen je još jedan važan most za učvršćivanje dotučene Evrope,” govori spiker, sa Tukom kao gostom na video snimku. Mogu se videti knjige "Nova ekonomija", što je bio nemački prikaz iz tog perioda ekonomske istorije od 1914, do 1940, "Nova Evropa", Slovensko Stanovište od Tomaša Masarika – knjiga o programu rata i mira koju je vodila tadašnja čehoslovačka propaganda, kao i "Dokumenti nemačke politike" – godišnja publikacija Nacističke partije u kojoj bi se objavljivali najvažniji politički događaji u tom periodu. Ova knjiga je, kao takva, bila najvažniji dokument nemačke nacističke politike iz tog vremena. Uključivala je, pored spiska i prikaza dokumenata iz oblasti ekonomije, spoljne politike, industrije, stanja u partiji, itd. i govore lidera Nacističke partije. Drugim rečima, ova knjiga je bila i najobimnije štampano izdanje svih Hitlerovih govora na jednom mestu, uz podatke, kada, gde i kome je govorio.

Nakon događaja u Pressbok-u, prikazuje se i prijem nemačkih oficira za Nacionalni dan Albanije. “Albanija slavi nacionalni praznik. Polaganje venaca u Tirani,” dodaje spiker .

Redžep Mitrovica je pozitivna istorijska ličnost u novijoj albanskoj istoriji

U albanskim istorijskim knjigama i akademskim člancima albanskih naučnika, Redžep Mitrovica je pozitivna istorijska ličnost, a kao takav je opisan i u delima jednog od najvećih živih međunarodnih albanologa, kanadskog lingviste Roberta Elsija. Bio je albanski premijer sa Kosova, iz Mitrovice, prethodno i albanski ministar za obrazovanje, jedan od vođa ustanka na Kosovu 1912, zajedno sa Isom Boljetinijem i Hasan Prištinom, vođa Druge Prizrenske lige. U raznim delima pominje se kao pragmatičan i mudar političar, ali i borac za nacionalna prava svih Albanaca, izrazit antikomunista. Podatak da je bio kolaboracionista sa nemačkim SS-ovcima u Drugom svetskom ratu, u nekim delima se čak i ne pominje, odnosno, relativizovana je ta saradnja i pominje se u pozitivnijem tumačenju.

Džafer Deva – heroj ili egzekutor mitrovičkih Jevreja?

Prema izvorima u Južnoj Mitrovici, smatra se da najstarija kuća u gradu na Ibru pripada upravo Džaferu Devi, ministru unutrašnjih poslova Albanije od 1943-1944. godine i bliskom saradniku svog sugrađanina – Redžepa Mitrovice. Kuća je proglašena za spomenik kulture, i opisuje se kao građevina velike istorijske, kulturne i arhitektonske vrednosti, koju su 1930. godine sagradile austrijske arhitekte i radnici, te da se ulaže 150.000 evra u njenu restauraciju, kako bi postala muzej Džafera Deve i njegove porodice, a imaće i sobe za međunarodne goste.

 
Potpuno suprotno ovoj glorifikaciji, prema lokalnim srpskim istorijskim izvorima, ali i svedočanstvima kosovskih Jevreja, Džafer Deva se smatra glavnim organizatorom u deportaciji mitrovičkih Jevreja 1941. godine u koncentracioni logor na Staro sajmište u okolini Beograda, na teritoriji pd upravom NDH i njihovu egzekuciju.

Ističe se da je Mitrovica bio izrazit borac protiv italijanskog fašističkog režima kojim je bila okupirana Albanija do 1943, zbog čega je i bio u zatvoru, te da je kapitulacijom Italije, odnosno dolaskom Nemačke u Albaniju, Mitrovica bio oslobođen i postavljen za premijera koji je konsolidovao zemlju. Sama nemačka vojna uprava, takođe, opisana je kao takva prema kojoj se Nemačka nije mešala u unutrašnje političke stvari zemlje, te da je premijer sa Kosova zemlju u “tranzicionoj fazi” vodio ka “anglosaksonskoj demokratiji” i istovremeno  uživao poverenje, ili simpatije zapadnih savezničkih sila, pre svega Britanije i Amerike.

U ovakvom tumačenju istorije se ipak priznaje da je Redžep Mitrovica u Albaniji nakon rata decenijama viđen kao izdajnik, ali se i objašnjava da se radilo o “iskrivljenom” tumačenju istorijskih činjenica, te da je Albanija pod komunističkim režimom Envera Hodže bila zapravo “žrtveno jagnje” komunizma koji je “ubačen” u ovu državu, a  komunizam su “doneli Sloveni”.

Oprečna tumačenja istorije

U novoj istoriji Kosova, Redžepa Mitrovicu je predsednik Kosova posthumno odlikovao, nakon čega je bivši Kulturni centar Kosovske Mitrovice “Dragica Žarković” koji se nalazi u Južnoj Mitrovici dobio naziv “Redžep Mitrovica”.  Ova zgrada i čitav kompleks se danas renovira sredstvima Evropske unije.

.

O tome da li je Redžep Mitrovica isključivo pozitivna istorijska ličnost, na ponos albanskom narodu, ili je važna i njegova kolaboracija sa nacističkim SS oficirima, razgovarali smo sa dva istoričara u Južnoj i Severnoj Mitrovici, univerzitetskim profesorom Nedžmedinom Spahiuom i mladim istoričarom, stručnjakom za Holokaust i jevrejsku prošlost na Kosovu, Milošem Damjanovićem, koji su imali potpuno različita tumačenja istorijskih činjenica.

 


Nedžmedin Spahiu:  Iako pod Hitlerom, vlada Redžepa Mitrovica nije bila saveznička, ali nije bila ni nacistička; velika razlika između italijanskog fašizma i nemačkog nacizma u odnosu prema njihovom pristupu Albaniji

Ko je bio Redžep Mitrovica? Na snimku se vidi da je okružen SS oficirima i da je deo te strukture?

Spahiu: Redžep Mitrovica je bio premijer Albanije za vreme 1943. i 1944. On je rodom iz Mitrovice i bio je ministar obrazovanja Albanije 1922. Pod italijanskom okupacijom je kao antifašista uhapšen 1939. Međutim, kada su Nemci došli u Albaniju 1943, nakon što su se Italijani povukli, Nemci su ga oslobodili iz zatvora. A kada se kasnije i stvorila vlada Albanije, Mitrovica je izabran za premijera. Njega i njegove ministre su, međutim, kasnije, kada je u Albaniji posle rata uspostavljena komunistička vlast, smatrali izdajnicima, tako da je on pobegao u Austriju, a kasnije u Tursku, dok je njegov ministar unutrašnjih poslova Džafer Deva, koji je takođe bio iz Mitrovice, našao politički azil u SAD i radio na Stanford University. Amerikanci su uglavnom smatrali da su oni mnogo pomogli onim Jevrejima koji su prebegli iz evropskih zemalja u Albaniju. Hoću da kažem da su antifašističke sile tada ipak smatrale da albanska vlada, pod upravom Redžepa Mitrovice, iako je radila sa Nemcima – pod Hitlerom, ipak nije bila vlada koja je činila zločine.

I laik da pogleda ovaj video može videti SS oficire sa kojima je Redžep Mitrovica. Vidi se struktura sa nacističkim obeležjima? Kako objasniti običnom gledaocu da se vlada Redžepa Mitrovice borila na strani saveznika?

Spahiu: Redžep Mitrovica se borio protiv fašističke italijanske vlade. Bio je u italijanskom zatvoru, kao što sam rekao – od '39. do '43. godine, dok su Italijani izvršno upravljali Albanijom, a postao je premijer kada su Nemci stigli 1943, kada je prethodno i oslobođen. Nemci su se u Albaniji ponašali kao jedna vlada, da tako kažem – izvana. Nisu se mešali u unutrašnje stvari zemlje. Redžep Mitrovica jeste kolaborirao sa tom vladom i to niko ne spori. Međutim, isto tako su poznati stavovi koje su Amerikanci i Englezi imali u to vreme prema njemu. Oni su sa simpatijama gledali na Mitrovicu. Takođe, pre rata, pre '39, Redžep Mitrovica je po svojim stavovima bio bliži Englezima i Amerikancima, nego nemačkoj politici. Postoji dakle, jasna razlika između fašističke vlade Italije i nacističke vlade Nemačke u njihovom pristupu prema Albaniji. Dok su Italiani okupirali Albaniju, Nemci su poštovali nezavisnost Albanije (i to velike Albanije). Zbog toga što se Hitlerova Nemačka nije mešala u unutrašnje poslove Albanije, vlada Redžepa Mitrovice se korekto ponašala prema njima. Dok su nacisti progonili Jevreje iz čitave Evrope, Jevreji koji su uspeli da pobegnu, našli su utočiste u Albaniji. Postoji jedan dokumentarac na engleskom u kojem govore preživeli i potomci tih Jevreja. I TV Mitrovica je prikazala taj film. To je zbog toga što se Hitlerova Nemačka nije se mešala u unutrašnje poslove Albanije, a vlada Redžepa Mitrovice se korektno ponašala prema njima. Džafer Deva je dobio politički azil u SAD upravo zbog odnosa sa Jevrejima. Dakle, Vlada Redžepa Mitrovice  nije bila saveznička vlada, ali nije bila ni nacistička vlada. Ona je sarađivala sa obema stranama.   

Da li postoji bilo kakav istorijski materijal, fotografija, ili video poput ovog, kojim se dokazuje da je bio antifašista i blizak Svezničkim snagama iz Drugog svetskog rata?

Spahiu: Ne, ali postoji izjava američkog ambasadora u Grčkoj iz tog vremena, kada on opisuje političke snage u Albaniji, uključujući i komuniste, baliste, snage koje su bile lojalne kralju, kolaboracioniste, vladu Redžepa Mitrovice, a za koju on kaže da su zapravo najnaprednije one snage koje sarađuju sa Nemcima. Mada, nijedan od njih u vladi nije bio privržen Nemcima. Štaviše, oni su poznati kao antifašisti. To je bio izveštaj američkog ambasadora iz Grčke iz 1943. godine o političkoj situaciji u Albaniji, dakle, kada je Redžep Mirovica bio premijer Albanije.

Šta je po Vašem mišljenju razlog da Kulturni centar u Južnoj Mitrovici dobije ime po Redžepu Mitrovici?

Spahiu: Razlog je taj što je on bio pisac i ministar obrazovanja. Njegova kuća je služila kao škola do šezdesetih godina prošlog veka. Ona se nalazila u Mitrovici, kod solitera “Zvezda”, na mestu gde se sada nalazi korzo. Još dok se taj soliter gradio, njegova kuća je i dalje postojala.

Kakva je bila reputacija Redžepa Mitrovice u socijalističkoj Jugoslaviji? Da li je Mitrovica tretiran tada kao zločinac i šta se sa njegovom kućom potom dogodilo?

Spahiu: Tretirali su ga kao izdajnika, a ne kao zločinca. A kuća je srušena nakon šezdesetih. U monografiji o Redžepu Mitrovici se vide njegova kuća i soliter Zvezda. Takođe, i predsednik Kosova je odlikovao Redžepa Mitrovicu, a ubrzo nakon toga i Kulturni centar je prozvan po njemu.

Da li se on u albanskim školama danas izučava kao istorijska ličnost?

Spahiu: Ne pominje se, jer za vreme komunizma vlada zapravo nije znala šta da kaže protiv njih, odnosno, smatrali su ih izdajnicima, ne samo Redžepa Mitrovicu, nego i druge, koji su u to vreme bile poznate ličnosti. Nove generacije ne uče o njemu.

 


Miloš Damjanović: Kulturni centar u Južnoj Mitrovici nosi naziv po nacisti, samoprozvanom “Arijevcu ilirskog porekla”

Šta vidite na ovom snimku?

Damjanović: Zločinačka tvorevina tzv. Velika Albanija bila je čedo fašističke Italije, a po preranoj smrti majke, za dadilju je odabrala nacističku Nemačku. Umiljato jagnje dve ovce sisa. Snimak pokazuje nekolicinu umiljatih jagnjadi, sve samih čelnika pro-nacističkih vlasti. Tu su nezaobilazni Redžep Mitrovica, u vreme snimka aktuelan premijer nacističke “prirodne Albanije”; Mehdi Frašeri – prethodni i prvi premijer te iste genocidne tvorevine; katolički sveštenik Anton Harapi, sve sami ‘ugledni’ saradnici nacista. Nomenklatura je mnogo brojnija od ove koja se može ugledati na snimku. Najbliži partner Mitrovici kojim je neposredno i stalno bio okružen tokom godina premijerovanja, bio je Džafer Deva, predratni agent Abvera, ministar unutrašnjih poslova u Mitrovičinoj vladi, a zbog terorisanja i svireposti, među kosmetskim Jevrejima, poznat i kao “Hitler”. To je profil i ‘impresivna’ biografija javnih ličnosti kojima Albanci daju omaž.

Jedan video snimak ne mora nužno da bude i dokaz za ovakvu tvrdnju? Vaš kolega iz Južne Mitrovice smatra da postoji jasna distinkcija između upravljanja italijanskih fašista Albanijom do ‘43 i nemačkih nacista posle toga?

Damjanović: Bez obzira na brojne zajedničke imenitelje i sličnosti koje povezuju sve totalitarne ideologije, pa tako i ove dve, postojale su krupne razlike između nacizma i fašizma, prvenstveno u odnosu na dostojanstvo čoveka i integritet ljudskog života. Nacistička ideologija je gledano sa tog aspekta bila mnogo pogubnija i opasnija po ljudski rod iz razloga rasističke komponente kojima se uspostavljala lažna biološka razlika između rasa i naroda, kojom su geo-politički, ili neki drugi protivnici, obeležavani i smatrani inferiornim u odnosu na svoj narod – superiorne nadljude, a što je za praktičnu posledicu imalo zastrašujući program uništenja ,,nižih rasa”. Italijanski fašizam nije poznavao, niti sprovodio u delo genocidnu politiku, što je bilo od životnog značaja za mnogobrojne srećnike, pre svih Jevreje, koji su, proganjani širom nacističke Evrope, uspeli naći sklonište, a time i spasenje u diktatorskoj fašističkoj Italiji. Ova razlika u tretmanu porobljenih naroda nije ipak bila od velikog značaja za Albance, s obzirom na to da su ih podjednako favorizovala oba državna subjekta (i Musolinijeva Italija i Hitlerova Nemačka), kojima su zauzvrat, uz hrvatske ustaše, bili najodaniji saveznici. Za diskriminisane nealbanske narode na tlu etničke Albanije, ova razlika je, naprotiv, bila jako važna. Brojni su primeri koji svedoče o zaštiti koju su italijanski vojnici pružali ugroženim civilima i humano se odnosili prema žrtvama albanskog terora. Nacistički vojnici od prvog dana nisu imali milosti prema istim žrtvama. Jedne su (Jevreje) planski uništavali, uz svesrdnu pomoć lokalnih albanskih vladajućih struktura, a patnje drugih (Srba) ignorisali, kao osvedočene antifašističke borce, “remetilački faktor” koji kroz diverzije i otvorene oružane napade destabilizuje nacističku kontrolu nad okupiranim teritorijama. Takve razlike imale su dramatične konsekvence. Albanci, kojima su nacisti pripisivali arijevsko poreklo, bili su tako, prirodni saveznici Firerove mašinerije smrti. Drugačiju sudbinu su odredili Jevrejima, nad kojima su kao pripadnicima semitske rase, sprovodili politiku “konačnog rešenja” i Srbima, kojima su predviđali ropski položaj u budućem Rajhu. Privilegije koje su Albanci uživali, iskoristili su da prošire međuetničku mržnju u regionu, i sebi nanesu večnu ljagu, ostavljajući tragove bestijalnosti koji opominju sve one koji hoće i žele da znaju.

Albanci se sa Vama ne bi složili. Upravo je profesor Spahiu u komentaru napravio distinkciju izmeću odnosa italijanskih i nemačkih snaga prema Albaniji, to jest albanskim vlastima, ali i govorio o tome da su i saveznici podrzavali Mitrovicu?

Pošto danas nije politički mudro isticati kompromitujuće podatke iz prošlosti Redžepa Mitrovice, kosovski i albanski intelektualci pažljivo i uporno rade na ‘šminkanju’ kontroverzne uloge svog “heroja”, preobražavajući ga, naravno, bez ikakvih valjanih i argumentovanih osnova, u pro-zapadno orijentisanog političara, saveznika zemalja zapadne demokratije i zastupnika njihovog sistema vrednosti. No, izgleda da su izgubili iz vida onu latinsku izreku Acta, non verba. Upravo su ti akti problematični. A oni nesporno govore u prilog davno dokazane i stručnoj svetskoj javnosti poznate, mračne uloge jednog od ‘najvećih sinova’ zemlje orlova, kojim se ponose svi koji u srcu nose državu, čiji državljani nisu. Takvi sramni postupci uticajnih figura među kosovskim Albancima dokaz su više da je istinoljubivost nepoželjna i nepoznata, da su daleko vremena kada će kosovsko društvo biti spremno da se suoči sa neprijatnom prošlošću, ali i da kosovska kultura ima političku funkciju i nije ništa drugo do sredstvo politike kojim se manipuliše kosovski “zoon culturon”.

Ipak, sama činjenica da su kosovski Albanci svoju kulturnu ustanovu nazvali po jednom čoveku, da je predsednik Kosova odlikovao tu istu ličnost, trebalo bi da ukaže da ona u tom narodu uživa ugled?

Baš tako na Redžepa Mitrovicu gledaju kosmetski Albanci, slobodno mogu reći bez izuzetka. A nema veće ironije i težeg svetogrđa nego kad jedan kulturni centar nosi naziv po nacisti. I to ne po bilo kom nacisti, već po samoprozvanom “Arijevcu ilirskog porekla”, ideološki indoktriniranog najdehumanizujućim svetonazorom u istoriji ljudskog roda. Simptomatično je da i ovi saradnici nacista među kosovskim Albancima uživaju status kultnih albanskih junaka, toliko zaslužnih za ,,pozitivna“ zbivanja iz prošlosti ,,prirodne Albanije“, da njima u čast, ovovremeni kosovski Albanci imenuju ulice, institucije i ostala javna mesta, podižu spomenike, glorifikuju na stranicama udžbenika, kontrolisanih medija i sl. Upravo je to segment kosmetskog društva nad kojim je izvršeno ,,kulturno čišćenje“, jer se baš tamo, zasigurno na jedinom mestu u današnjoj Evropi, nalazi ustanova kulture ,,Redžep Mitrovica“. A o kome je reč i kakav je bio njegov značaj za albansku kulturu, najbolje svedoči njegova biografija i ovaj ekskluzivni snimak, retka pokretna slika na kojoj je zabeležen jedan od panalbanskih ,,heroja“.


 



Preuzimanje i objavljivanje tekstova sa portala KoSSev nije dozvoljeno bez navođenja izvora. Hvala na poštovanju etike novinarske profesije.