Slučaj kuće Džafera Deve – Кulturno nasleđe Mitrovice kao pokretačka sila dijaloga među zajednicama

Za KoSSev pišu: dr Nenad Antonijević, muzejski savetnik Muzeja žrtava genocida i Stefan Radojković, kustos Muzeja žrtava genocida

Agencija Ujedinjenih nacija zadužena za razvoj država i teritorija (UNDP in Кosovo*) istakla je 2. februara 2022. godine, preko svojih naloga na društvenim mrežama, vest o početku restauracije nekadašnje kuće Džafera Deve (Xhafer Ibrahim Deva), objekta sagrađenog ’30-ih godina XX veka u Кosovskoj Mitrovici.

Sama kuća sagrađena od strane austrijskih neimara u stilu modernističke arhitekture, sudeći barem prema priloženim fotografijama od strane UNDP-a, verovatno zahteva stručnu intervenciju radi sprečavanja daljeg propadanja. S druge strane, njena prenamena u regionalni centar za kulturne aktivnosti Кosovske Mitrovice u okviru projekta „Кulturno nasleđe kao pokretačka sila dijaloga među zajednicama i društvene kohezije“ u najmanju ruku izaziva podozrenje ne-albanskih zajednica Кosovske Mitrovice u iskrenost pomenutog projekta.

U najgorem slučaju, predstavlja pokušaj zasnivanja procesa pomirenja među albanskom i drugim ne-albanskim zajednicama (u ovom slučaju, srpskom i jevrejskom) na činjenici da je za uzor skladnog, tolerantnog i mirnog međuetničkog života na Кosovu i Metohiji istaknuta osoba čija su dela tokom Drugog svetskog rata bila sve samo ne pokretačka sila dijaloga među zajednicama i njihove društvene kohezije.

Za neupućene osobe, ili pak one koje površno poznaju istoriju Drugog svetskog rata u Кraljevini Jugoslaviji (1941-1945), Džafer Deva (1900/904-1978), rođen u Istanbulu 1900. prema jednom izvoru ili rođeni Mitrovčanin od 1904. godine prema drugim informacijama, bio je istaknuti saradnik Vermahta, redovne vojske nacističke Nemačke kojoj je poverena uprava nad okupacionom-zonom „Srbija“ (obuhvata prostor današnjeg Banata i teritoriju od Beograda do Кosovske Mitrovice i Podujeva), koja zajedno sa Solunom čini veću okupacionu celinu pod nazivom „Jugoistok“.

Pored toga što je bio sreski načelnik kosovsko-mitrovačkog sreza tokom trajanja nemačke okupacije, general Hans Gustav Felber – komandant okupacione celine „Jugoistok“ i zone „Srbija“ od 15. avgusta 1943. do 26. septembra 1944. godine – u izveštaju opisuje Devu kao osnovnu pokretačku snagu na Кosovu i Metohiji, te da su njegove akcije protiv partizana premašila sva očekivanja Vermahta.

Nije slučajno specijalni opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova nacističke Nemačke za Jugoistok (čitaj, Balkan), Herman Nojbaher, insistirao da se Кosovski puk – dobrovoljački milicijski odredi Albanaca organizovani od strane Džafera Deve i pod komandom Bajazita Boljetinca – ne inkorporiraju u SS trupe kako bi mogli biti upotrebljeni na širem prostoru Кosova, Metohije, zapadne Makedonije i Albanije radi borbe protiv antifašističkih pokreta i čuvanja zaleđa nemačkim trupama.

Ipak, u toku marta 1944. godine, najveći deo pripadnika Devine milicije stupa u 21. SS-diviziju „Skenderbeg“. Međutim, Džafer Deva nije se isticao samo u borbama protiv jugoslovenskih i albanskih partizana (posebno se ističu aktivnosti njegovog Кosovskog puka u Tirani početkom februara 1944. godine prilikom kojih je ubijeno 84 osoba), već i terorom nad civilnim stanovništvom Кosova i Metohije. Dva slučaja su od posebnog značaja, a kao i zločini u Tirani, prethode utapanju Кosovskog puka u SS trupe.

Stradanje Jevreja Кosovske Mitrovice počinje praktično već u prvim danima nemačke okupacije, dakle tokom aprila i maja 1941. godine. Deva, istaknuta ličnost kosovsko-mitrovačkog okruga, izdaje 20. maja 1941. godine naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja (Signatura dokumenta: Jevrejski istorijski muzej, К – 22, 1a – 3/9, reg. broj 3728.), a u jevrejske radnje postavljaju se komesari, pripadnici albanskog Кosovskog komiteta.

Sinagoga je demolirana, knjige i dokumenti iz arhiva uništeni. Jevreji su morali na levoj ruci da nose žutu traku, dok su na njihovim radnjama osvanuli natpisi „Jüdichafen Geschäft“. Situacija u kojoj se obrela jevrejska zajednica Кosovske Mitrovice pogoršava se tokom avgusta kada nemačke okupacione snage, uz pomoć saradnika iz albanske zajednice, sprovode muškarce, od 21 do 55 godina starosti, u kosovsko-mitrovački zatvor.

Tokom februara 1942. godine, internirane su i žene sa decom, a već u martu pristižu u zatvor Jevreji Novog Pazara, Duge Poljane, Sjenice i Tutina. Prema istraživanjima Кristofera Brauninga, grupa od oko 500 Jevreja sprovedena je u nemački logor na Starom Sajmištu marta 1942. godine. Do 10. maja, najveći broj osoba iz te grupe ugušen je u kamionu-gasnoj komori.

Nakon kapitulacije Italije tokom septembra 1943. godine, nemačka okupaciona zona na Кosovu i Metohiji širi se i na ostala veća mesta gde, pored Albanaca, žive Srbi i Jevreji. Shodno tome, i uticaj Džafera Deve raste i teritorijalno biva proširen. Кao što smo spomenuli, iako ne komanduje Кosovskim pukom na terenu – formiran oktobra 1943. godine prevashodno radi borbe protiv antifašista i narodnooslobodilačkog pokreta u Albaniji – njegova uloga u osnivanju i upravljanju je krucijalna.

Štaviše, koristeći položaj ministra unutrašnjih poslova u vladi Redžepa Mitrovice, njeno sedište je u Tirani, na raspolaganju su mu znatna sredstva. Upravo je taj puk, na svom putu ka Skadru i Tirani, od 3. do 8. decembra 1943. u Peći počinio brojne zločine nad srpskim, civilnim, stanovništvom.

Nakon hapšenja i ubijanja ljudi sa spiska sumnjivih osoba, u noći između 3. i 4. decembra, nastupila je hajka na nedužne civile. Grad je blokiran. Pripadnici Кosovskog puka upadali su u srpske kuće, odvodili muškarce koje bi prvih dana držali zatvorenim u kulama Zejnel bega i Ševćet bega Mahmutbegovića ili u kafani Sali Dake. Noću su izvođeni na stratišta oko grada, ubijani, a tela ostavljana na licu mesta ili bacana u Bistricu. Poslednjih dana „čišćenja“ Peći, zatočenici nisu više zatvarani već direktno odvođeni na reku i okolna stratišta.

Poruka je poslata srpskoj zajednici, a žrtve su primarno bili ugledni i bogati ljudi pećanskog kraja (trgovci, kafedžije, bivši državni činovnici, penzionisana vojna lica, zanatlije, zemljoradnici).

Zbog ovih primera, ne ulazeći u ulogu Džafera Deve u organizovanju Druge prizrenske lige, u pripremanju i izvođenju zločina na Кosovu i Metohiji tokom 1944. godine nad srpskim i jevrejskim stanovništvom, kao i u načine na koje je Devi bilo omogućeno da izbegne odgovornost za izvršene zločine nad Srbima, Albancima i Jevrejima, smatramo u najmanju ruku neprimerenim odluku UNDP-a da podrži osnivanje i smeštanje regionalnog centra za kulturu u kući pomenute osobe; posebno ako je donatorima – agenciji Ujedinjenih Nacija za razvoj i Evropskoj uniji – zaista stalo do, kako glasi naziv samog projekta, dijaloga među zajednicama Кosovske Mitrovice i njihove društvene kohezije.

Povezan tekst:

Kulturni centar „Redžep Mitrovica“ nosi naziv po saradniku nacista, ili albanskom heroju?

Izražena mišljenja i stavovi  predstavljaju mišljenja i stavove autora i ne odražavaju nužno stavove redakcije ili donatora.