Tekst je ažuriran 14. septembra u 22:00, odnosno dopunjen ostatkom sadržaja koji prethodno nije bio dostupan elektronskom izdanju Kohe
Izvor: Koha (Tekst je izvorno preveden sa albanskog)
Srpska država, u međunarodnoj zajednici, kada govori o pravima nad Kosovom, pokreće pitanje crkava i manastira na Kosovu. Ovaj nepravedni istorijski pokušaj bio je toliko uspešan da je srpska propaganda uticala na postizanje međunarodnog sporazuma „Sveobuhvatni predlog za rešavanje statusa Kosova“, koji je izradio predsednik Finske (marta 2007.) – gde su pravoslavni manastiri izgrađeni u srednjem veku prepoznati kao zaostavština Srpske pravoslavne crkve.
Povodom teksta objavljenog u Koha Ditore reagovala je kasno večeras i Eparhija raško-prizrenska. Više o tome u vesti: Naše svetinje su pravoslavne i to će ostati dok god ovde živi poslednji monah i vernik
„Kosovo će priznati Srpsku pravoslavnu crkvu na Kosovu, uključujući manastire, crkve i druge objekte koji se koriste u verske svrhe, kao sastavni deo Srpske pravoslavne crkve sa sedištem u Beogradu“ (Aneks B, tačka 1.2 Ahtisarijevog sporazuma).
I danas u kancelariji srpske misije u Briselu, na sastanku između evropskog komesara za proširenje, g. Olivera Varheljija i srpskog predsednika, Aleksandra Vučića, namerno izlaganje knjige “The Christian heritage of Kosovo and Metohija – The historical and spiritual heartland of the Serbia”, ne samo što je politički skandal, već evropski komesar podržava srpsku tezu za kulturološko nasleđe Kosova. Štaviše, sutra može da iznese konkretne ideje poznate kao: „Ahtisari plus“; „neophodne gorke kompromise za kosovsku stranu“, i druge, koje jasno mogu politički da stvore razne vrste standarda, teoretski i praktično nepoznatih na političkom postolju Evropske Unije, predstavljajući to samo kao „sui generis“ ili kao rešenje „modus vivendi“.
Međutim, istorijske činjenice uvek omogućavaju pravičan politički pogled i tretman kada je u pitanju istorija kulture Kosova.
Sve ovo ima svoju istorisku osnovu u srednjem veku. Teritorija današnjeg Kosova nije bila epicentar aktivnosti izgradnje srpskih crkava u doba Nemanjića. Najstarije srpske crkve građene su uglavnom na uskoj teritoriji Raške kao što su Studenica (kod Novog Pazara), sagradio ju je Stefan Nemanja, Manastir Mileševa (u blizini granice sa Bosnom), Sopoćani (Novi Pazar) i manastir Žiča, kasnije obnovljen u blizini Kraljeva, u kojem je bilo sedište Srpske autokefalije, podigao je Stefan Prvovenčani.
Drugim rečima, kolevka srpskih crkava i manastira tokom dve ili tri generacije vladavine Nemanjića, nalazila se na srpskim teritorijama, a ne unutar Kosova, piše Koha.
Ovo proširenje srpskih crkava poklapa se sa srednjovekovnom srpskom teritorijom što je izneo istoričar Konstatin Jireček, prema kojem se između 11 i 12 veka, prostirala na nekoliko dana pešačenja velika pustinja u širokom vizantijskom graničnom pojasu između Srba i Vizantinaca, između vizantijskih pograničnih gradova Prizrena, Lipljana i Niša, s jedne strane, i srpskih planinskih venaca iznad Lima i Ibra, s druge strane. Posle srpske okupacije u doba Nemanje (1180. godine), vrlo brzo su ova bogata prirodna područja bila naseljena, naročito kod vrela Belog Drima i Sitnice.
Uzurpacija katoličkih crkava
Teritorija Kosova posle invazija srpskih vladara Stefana Dečanskog (1321-1331), Stefana Dušana (1331-1355) i u vreme poslednjeg vladara ove dinastije Uroša (1355-1371) našla se u centralnim delovima države Nemanjića. U vreme Nemanjića, vlast i Srpska pravoslavna crkva uzurpirale su mnoge katoličke crkve. Istovremeno je adaptiran i obnovljen veći broj verskih objekata, kao što su Crkva Svete Petke, crkva Svetog Spasa, crkva Svetog Nikole, Manastir Svetih Mihaila i Gavrila, kao i crkve u Korišu, Velikoj Hoči, Mušutištu i druge.
Glavni spomenici hrišćanske kulture na Kosovu, za koje se danas smatra da su srpske pravoslavne crkve i manastiri, kao što su manstiri Dečani, Gračanica, crkva svetih Mihaila i Gavrila i crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Pećka Patrijaršija, crkva Svetog Stefana u Mitrovici drevni su kako za autohtone Arbre, tako i za Srbe koji su okupirali Kosovo, jer do danas nijedan ozbiljan naučnik ne poriče činjenicu da su navedene crkve i manastiri izgrađeni, ponovo izgrađeni ili obnovljeni na temeljima drevnih spomenika rimskog i vizantijskog perioda“.
Srednjovekovne pravoslavne crkve, koje se na Kosovu nalaze danas (Gračanica kod Prištine, Ljeviška u Prizrenu, Pećka patrijaršija i crkva Devič u Drenici), nisu dokaz srpske kulture, jer su izgrađene pre njihovog dolaska na ove prostore, a Crkvu iz Dečana projektovao je i nadgledao sprovođenje projekta albanski katolički sveštenik Fra Vita Kući (Kuqi) iz Kotora.
Crkva manastira Dečani najveće je delo koje čuva elemente dalmatinsko-arberijske građevine koji dolaze sa obale. U luku južnog portala priprate nalazi se i urezani natpis arberijskog arhitekte Don Vite Kućija, koji je zajedno sa 18 vajara sagradio crkvu manastira Dečani, piše Jahja Dranćoli (Jahja Drançolli) u knjizi „Religija na Kosovu tokom srednjeg veka“, „Dardania Sacra 2 ”, Priština, 2000, str. 114)
„Srbi nisu imali nikakvu svoju tradiciju u građevinarstvu …“
To dobro objašnjava srpski učenjak Pero Slijepčević, koji piše da ove crkve nisu delo onih srpskih vladara čije ime nose, jer u to vreme „Srbi nisu imali nikakvu svoju tradiciju u građevinarstvu, kao ni u slikarstvu. Nemanjići su gradili (finansirali) čak i daleko od granica srpske države, da bi afirmisali svoju dinastiju … Takvi manastiri su se finansirali i u Jerusalimu, Istanbulu, Grčkoj itd.“
U belešci iz vatikanskih arhiva navodi se da je raskolnički srpski kralj Stefan Dušan, kada je započeo ponovnu izgradnju (a ne izgradnju) crkve u Dečanima i bio prinuđen da je održava, obezbedio jaku vojnu jedinicu za čuvanje zanatlija, jer starosedeoci (katolički arbri) nisu dozvoljavali zanatlijama da rade u njihovoj crkvi.
Srbi su osnovali posebnu instituciju za obezbeđenje crkava. Ova posebna institucija nazvana je „crkveni vojvoda“ – čuvar crkve. Vojvode su imenovale određene porodice koje su dolazile iz stanovništva zemlje da čuvaju crkvu uz pomoć sela.
Vojvoda je od manastira dobijao i određenu materijalnu novčanu nagradu, jer je čovek iz njegove kuće danonoćno čuvao manastir. U Dečanima je vojvoda bila kuća Saljija Ruste (Sali Rrustë). Za Pećku Patrijaršiju vojvoda je bila porodica Žuje Veseljija (Zhujë Veseli) iz sela Veliki Štupeć u Rugovi. Dok je porodica Brahima Vpjvode iz Ljauše kod Drenice sačuvala crkvu Devič.
Ne postoje tačni podaci o tome kada su vojvode imenovane, ali prema nekim zapisima i pretpostavkama, vojvode su postavljene pre više od trista-četiri stotine godina.
Albanci u Rugovi biraju između sebe pretpostavljenog koji treba da se stara o obezbeđivanju Patrijaršije
Srpski istoričar Stojan Novaković koji je bio u Peći 1898. godine, tom prilikom zabeležio je neke podatke o vojvodama Pećke Patrijaršije.
Između ostalog, kaže: „Albanci iz Rugove između sebe biraju starešinu koji treba da brine o bezbednosti Patrijaršije, koji se naziva vojvodom crkve. Onog kog oni odaberu predstavlja se igumanu Pećkog manastira, a on je bio dužan da prihvati onog kojeg sami odaberu“.
Novaković dalje kaže da su Rugovci ovaj manastir čuvali sada već 300 godina. U godinama opasnosti manastirska straža je uvek bila pojačana. Tradicija očuvanja crkava od strane stanovništva okolo njih prilično je drevna.
Tako se iz hrisovulje cara Dušana koja je izdata manastiru Svetih Arhangela kod Prizrena vidi da su neka sela bila dužna da čuvaju ovu crkvu i prate Igumana (glavnog monaha) kada on ide na ulicu, piše Dranćoli u „Spomenici katoličkog kulta „.
Istoričar Muhamet Malja (Mala), u knjizi „Kosovski spomenici – kosovski spomenici“, u izdanju Kosovskog zavoda za zaštitu spomenika 2004. godine, piše da tradicija zaštite crkava od arberita-Albanaca nije bila slučajna, u ovom činu videli su i zaštitu vrednosti sopstvenih objekata koje su drugi prisvojili u određenim istorijskim okolnostima.
Tako je manastir Gračanica, prema istorijskim izvorima i arheološkim nalazima tokom 1957., 1963. i 1964. godine, bazilika izgrađena između VI-XI veka. Ova bazilika je bila središte episkopije Ulpiana Dardana. Posle rušenja, na temeljima srednjeg broda obnovljena je crkva posvećena Blaženoj Bogorodici Gračaničkoj.
Verovatno je da se ista crkva spominje u pismu pape Benedikta XI, 1303. godine, kao katolička parohijska crkva. Na ovoj drevnoj crkvi iz 930. godine, kralj Nemanjić Milutin je obnovio manastir Gračanicu oko 1316. godine, piše Dranćoli u „Spomenicima katoličkog kulta“.
Tamo je zapisano da je i manastir svetih Mihaila i Gavrila sagrađen na drevnoj dardanskoj crkvi iz perioda kasne antike. Rekonstrukcija je izvršena oko 1348. godine. U manastirskom kompleksu su Gornji zamak, crkva Svetog Kolija, Crkva svetih. Podrazumeva se da su ovaj kultni kompleks koristili stanovnici pravoslavnog obreda, i Arbri (Albanci), tako i Srbi, piše Fejaz Dranćoli u „Izgradnje hrišćanskog ilirsko-albanskog kulta“, objavljenoj u “Dardania Sacra 2”, Priština, 2000.
Prema tim izvorima, veliki doprinos njenoj obnovi dali su katolički trgovci iz Raguze koji su živeli i radili u Prizrenu. Arheolozi su u ruševinama ovog manastira otkrili zanimljive fragmente vizantijske, rimske i gotske umetnosti. Ono što privlači više pažnje je mozaik koji nema neku paralelu sa nekim mozaikom izrađenim u Srbiji, ali više podseća na mozaik u krstionici katedrale Santa Maria u Firenci. U crkvi ovog manastira sačuvana je grobnica arberijskog kneza Stražimira Balše iz 1372. godine, tadašnjeg vlasnika grada Prizrena.
Nastavak u sledećem izdanju Dodatka za kulturu
Drugi deo teksta istog autora objavljen je 19. septembra: Koha: „Srbi su gradili na osnovama starih ilirskih i arberijskih hramova“
Autor je doktor istorijskih nauka, naučni saradnik na Institutu za istoriju „Ali Hadri“ u Prištini. Fusnote – delimično uvrštene u tekst – uklonjene su od strane redakcije.
Pročitajte još:
Malja: „Crkve i manastiri na Kosovu bili su na sigurnom upravo zahvaljujući Albancima“
Crkva u Novom Brdu: Hodžaj optužuje Srbiju da falsifikuje istoriju
Katolički biskupi po prvi put na temeljima crkve Sv. Nikole obeležili „Dan dijaspore“
Helt: Lokalitet u Novom Brdu samo očuvan sredstvima nemačke vlade, neće biti daljih radova
„Novo Brdo: Pravoslavna crkva predstavljena kao katolički objekat – falsifikat, naučno neutemeljeno“
SANU: Neprihvatljivo ponašanje prema kulturnoj i istorijskoj baštini na Novom Brdu
Novo Brdo – ERP KiM zabrinuta zbog najave gradnje na zaštićenom verskom lokalitetu
Preuzimanje i objavljivanje tekstova sa portala KoSSev nije dozvoljeno bez navođenja izvora. Hvala na poštovanju etike novinarske profesije.
