Institucionalni vakuum u srpskim sredinama na Kosovu

Piše: Aleksandar Šljuka

Jedini simbol Srbije na teritoriji Kosova biće njena ambasada u Prištini – ministar unutrašnjih poslova Kosova, Dželjalj Svečlja (Xhelal Svecla), 25. januar 2024.

U poslepodnevnim časovima 30. avgusta, pripadnici specijalnih jedinica Kosovske Policije izvršili su „upad“ u više objekata na severu Kosova u kojima su funkcionisale tzv. „paralelne institucije“, odnosno institucije Republike Srbije. Tom prilikom „zatvorene“ su zgrade „privremenih organa“, zgrada Kancelarije za KiM, zajedno sa sedištem Kosovsko-mitrovačkog okruga i „PIO“ fondom, ali i prostorije Instituta za srpsku kulturu i Akademije strukovnih studija u Leposaviću, koje su zgradu delile sa tamošnjim „privremenim organom“.

Elem, iako grandiozna, kako simbolično, tako i praktično, pomenuta akcija je malo koga iznenadila, imajući u vidu da su neke od navedenih objekata kosovske vlasti nameravale da „zatvore“ još ranije, a da su mnoge druge institucije Republike Srbije već „zatvorene“ u prethodnom periodu. U tom smislu, prvi je na redu bio Privremeni organ opštine Štrpce, „ugašen“ 7. jula 2022, čiji su radnici ove godine čak pozvani na ispitivanje u uroševačku policijsku stanicu, na osnovu poziva izdatog od strane odeljenja za teška krivična dela.

U narednom periodu, narativ kosovskih zvaničnika protiv prisustva srpskih simbola na Kosovu, umnogome je zaoštren, do te mere da je 25. januara ove godine, ministar unutrašnjih poslova Kosova, Dželjalj Svečlja (Xhelal Svecla), izjavio da će „jedini simbol Srbije u okviru Kosova biti srpska ambasada u Prištini“.

U tom smislu, usledile su i konkretne akcije. Samo dan kasnije, pripadnici Kosovske Policije „upali“ su u selo Vranište kod Dragaša, gde su „operisale“ „privremeni organi“ za opštine Prizren, Suva Reka, Orahovac i Dragaš.Dodatno, već 2. februara, izvršen je „upad“ u „privremene organe“ nekoliko metohijskih opština (Peć sa sedištem u Goraždevcu; Istok sa sedištem u Osojanu; Klina sa sedištem u Vidanju), a dan ranije zatvorena je i ambulatna jednica u Prištini, čije je prostorije koristila i nevladina organizacija Centar za mir i toleranciju.

Nakon što je, 27. decembra 2023, usvajanjem „Uredbe o gotovinskim operacijama“, Centralna banka Kosova faktički „ukinula“ srpski platni promet i upotrebu srpskog dinara (RSD) kao valute plaćanja na Kosovu, 20. maja usledila su „zatvaranja“ finansijsko-administrativnih institucija Republike Srbije na severu Kosova, odnosno filijala Banke poštanske štedionice, da bi 5. avgusta pripadnici Kosovske Policije istu akciju izveli i u kontekstu filijala Pošte Srbije u četiri opštine sa srpskom većinom.

Dakle, imajući u vidu i ovu najskoriju akciju, a istaknutu na samom početku teksta, brojne institucije Republike Srbije na Kosovu „ugašene“ su u proteklom periodu. Kosovske vlasti učinile su to pod izgovorom da su navedene institucije „paralelne“ i „nelegalne“, te promovisale pomenute akcije kao uspostavljanje „reda i zakona“. Međutim, ima li u tome istine? Da li su te institucije zaista „paralelne“ i „nelegalne“? Ima li „zakona“ u ovakvim akcijama, te ima li „reda“ nakon njih?

Elem, iako su isprva međunarodni akteri prisutni na Kosovu „paralelne“/“nelegalne“ institucije videli kao „problematične“, imajući u vidu da je „Rezolucijom 1244“ SBUN suverenitet Srbije na Kosovu faktički suspendovan, iste su kasnije, naročito u okviru dijaloga Beograda i Prištine, prihvaćene kao esencijalne u kontekstu pružanja usluga državljanima Republike Srbije. Naime, međunarodni akteri su shvatili da za navedene strukture nema valjane, ili nikakve, alternative u okviru kosovskog sistema, te da, istovremeno, s obzirom na njihovu neraskidivu povezanost sa sistemom Republike Srbije, iste nije moguće nasilno integrisati zbog niza problema koji bi u tom procesu nastali.

Samim tim, morala je biti uspostavljena komunikacija i koordinacija Beograda i Prištine da bi takav cilj bio ostvaren. Krupan korak u tom smeru predstavlja postizanje „Prvog sporazuma o principima koji regulišu normalizaciju odnosa“, kolokvijalno poznatog kao „Briselski sporazum“, 19. aprila 2013. Naime, u tačkama 1 do 6, sporazum predviđa formiranje Zajednice opština sa srpskom većinom, mehanizma čija je osnovna uloga bila da obezbedi „glatku“ tranziciju neintegrisanih institucija Republike Srbije u kosovski sistem, primarno zdravstvenih i obrazovnih struktura, ali i onih ranije pomenutih, nedavno ukinutih.

Dodatno, sam sporazum je kasnije ratifikovan od strane kosovskog parlamenta, čime je inkorporiran u pravni sistem kao preuzeta međunarodna obaveza. Međutim, usled političke manipulacije i forsiranja konfrontirajućeg narativa, dobrim delom iniciranih od strane aktuelne, vladajuće partije, a nekada radikalne struje u opoziciji, Zajednica opština sa srpskom većinom nikada nije formirana. Elem, ne samo da nije želela da formira pomenuti mehanizam, vladajuća struktura ga je percipirala kao malicioznog i beskorisnog, te je odlučila da „paralelne“ institucije unilateralno „ukine“.

Činjenica da su međunarodni akteri, na čelu sa Evropskom unijom kao fasilitatorom u Dijalogu, svaku dosadašnju akciju usmerenu na „ukidanje“ ovih institucija okarakterisale kao „unilateralnu“ i „destabilišuću“, te da je u saopštenju Evropske službe za spoljne poslove, izdatom nakon akcija iz februara meseca ove godine, navedeno da je „predviđeno da se status ovih struktura reši u okviru Dijaloga uz podršku EU, u kontekstu uspostavljanja Asocijacije/Zajednice opština sa srpskom većinom“, ukazuje da pomenute institucije nisu „nelegalne“, već izrazito ambivalentnog statusa, te da nasilno i nekoordinisano „zatvaranje“ istih ne može biti tretirano kao „uspostavljanje zakona“.

S druge strane, iako je, kao što je jasno iz prvog dela teksta, vladajuća struktura uspela u nameri da ove institucije „ugasi“, takav pristup uslovio je tek puko „ukidanje“ pomenutih institucija, ali ne i integraciju istih. Odnosno, kako je već istaknuto ranije, a što je prepoznato kao esencijalno od strane međunarodnih aktera, za „zatvorene“ institucije Republike Srbije nema adekvatnih alternativa u okviru kosovskog sistema.

U tom smislu, primera radi, ukidanjem finansijsko-administrativnih institucija (filijale Banke poštanske štedionice i Pošte Srbije), državljani Srbije zaposleni u „srpskim“ institucijama prinuđeni su da svoja primanja podižu u gradovima centralne Srbije (Raška, Kuršumlija, Vranje…); slična je situacija i u kontekstu ukidanja „privremenih organa“ – građani će svoja dokumenta, koja su im esencijalno važna kako bi koristili druge usluge i ostvarivali benefite iz „srpskog“ sistema, morati da „podižu“ u centralnoj Srbiji.

Naime, kao pokušaj kompenzacije za „zatvaranje“ filijala Pošte Srbije, samo nekoliko nedelja kasnije kosovske vlasti otvorile su filijalju Pošte Kosova na severu. Međutim, s obzirom da je velika većina državljana Srbije na razne načine zavisna od srpskog budžeta, a da primanja u dinarima ne može da podigne u Pošti Kosova, te da, usled neregulisanog poštanskog saobraćaja između Kosova i Srbije, nisu u prilici ni da koriste druge usluge ove institucije, za državljane Srbije na Kosovu je otvaranje iste praktično beznačajno.

Koliko je površan i besmislen ovakav način „ukidanja“ institucija, govori činjenica da „zatvaranjem“ istih u fizičkom smislu, nije „zaustavljena njihova nelegalnost“ u faktičkom smislu. Na primer, ukoliko želite da prijavite novorođeno dete u kosovski sistem, neophodno je da priložite „srpski“ dokument, odnosno izvod iz matične knjige rođenih, izdat upravo od strane „ukinutih“ „privremenih organa“.

Dakle, upravo je „ukidanje“ „srpskih“ institucija i nemogućnost kosovskih da ispune tu prazninu, uslovilo nastanak tzv. „institucionalnog vakuuma“ u srpskim sredinama na Kosovu, te istovremeno potvrdilo činjenicu da navedene institucije nije primereno nazivati „paralelnim“, s obzirom da su to zapravo jedine institucije sposobne da državljanima Srbije pruže neophodne i za njihov život esencijalne usluge.

Uz to, imajući u vidu da su, nakon „zatvaranja“ pomenutih institucija, državljani Srbije na Kosovu prinuđeni da za gotovo svaku finansijsku i administrativnu obavezu odlaze u centralnu Srbiju, put koji iziskuje dodatni trošak u smislu novca, ali i vremena i energije, teško da navedene akcije mogu biti kvalifikovane kao „upostavljanje reda“, bar u onom smislu u kojem je život građana pogođenih ovim akcijama sada u „neredu“.