Piše: Stefan Surlić
Kosovo je sa uspostavom novog sistema vlasti u postkonfliktnom periodu usvojlio institucionalne mehanizme integracije za manjinsko stanovništvo. Ahtisarijevim planom naglašen je građanski princip bez isticanja dominantnosti jedne etničke grupe. Simbolično je novi društveni poredak predstavljen kao skup različitih etničkih zajednica koje neguju svoje posebnosti. U središtu nastojanja da se sačuva identitet određene etničke skupine je institucionalna zaštita jezika kojim njeni članovi govore. Stoga je ovo pravo zagarantovano Ustavom Kosova i posebnim Zakonom o pravu na upotrebu jezika (2006).
Kosovo je definisano kao politički sistem u kome su albanski i srpski jezik ravnopravni kao službeni jezici (član 1). Takođe, na nivou opština zagarantovano je pravo manjinskim zajednicama koje su u ukupnoj populaciji zastupljeni sa najmanje 5%, da njihov jezik ima status službenog, uz izuzetak za turski jezik u Prizrenu koji ima status zvaničnog jezika bez obzira na brojnost turske populacije (član 2). Za jezik zajednica koje su predstavljene sa više od tri odsto stanovništva opštine, garantuje se službena upotreba i ravnopravnost sa zvaničnim jezicima (član 2).
Iskazana senzitivnost za manjinske jezike imala je nekoliko razloga. Prvo, proizvod je namere međunarodnih aktera da se normativno usvoji najinkluzivniji sistem za manjine. Sporan status u momentu ustavnog dizajniranja dodatno je obavezao kosovske vlasti da u skladu sa Ahtisarijevim planom neutrališu albansku dominaciju u društvenom prostoru i istaknu multietnički karakter Kosova. Takođe, mehanizmima afirmativne akcije za sve etničke grupe želeo se napraviti jasan otklon od skorije istorije diskriminacije albanske zajednice. Na kraju, za preostale Srbe na Kosovu, kao i veliki broj raseljenih lica nealbanske nacionalnosti ovo je bila poruka da je novouspostavljen sistem vlasti spreman da štiti njihova prava.
Komisija za jezike je uspostavljena još 2007, ali stvarno praćenje sprovođenja Zakona o upotrebi jezika započinje sa usvajanjem vladine Uredbe o Povereniku za jezike 2012. godine. Mandat Kancelarije poverenika za jezike(KPJ) je da prati poštovanje zakona, posreduje u rešavanju žalbi fizičkih i pravnih lica, daje preporuke, savetuje ili pruža pomoć u cilju postizanja dosledne primene prava na upotrebu jezika. Poverenik ima pravo i da sprovodi istrage o prijavljenim propustima, a ukoliko ne dođe do sporazumnog rešavanja, da izrekne i nametne kaznu za nesprovođenje Zakona o upotrebi jezika (KPJ, Mandat).
U ostvarivanju mandata, Kancelariji poverenika za jezike pružaju podršku Odbor za jezičku politiku sastavljen od 20 članova institucija i Mreža za jezičku politiku koju čine kontakt osobe i prevodioci. Prema poslednjem dostupnom izveštaju aktivnosti KPJ su bile usmerene na unifikaciju saobraćajnih dozvola, rešavanja spora sa Centralnom izbornom komisijom zbog dostupnosti informacija samo na albanskom jeziku, uspostavi mehanizma za nadgledanje rada opština (KPJ, Izveštaj 2017). Izveštaj navodi nemar institucija u primeni zakona i ponavljanje sličnih slučajeva kršenja iako su te greške već bile otklonjene u prošlosti (2017:22). Kancelarija poverenika je radila i na kontinuiranom praćenju procesa usvajanja nacrta normativnih akata, što je od posebne važnosti, budući da su prema Zakonu o upotrebi jezika, albanska i srpska verzija bilo kog usvojenog zakona podjednako merodavne prilikom tumačenja (član 2 i 5).
Loši prevodi zakona mogu direktno uticati na građane i njihova prava pred institucijama, budući da svaka ispravka prevoda mora da prođe proceduru izmene i dopune postojećeg zakona. U analizi koju je sproveo OEBS na 9 zakona, utvrđeno je 49 materijalnih grešaka koje mogu dovesti do različitog odnosno potpuno drugačijeg tumačenja istog zakona u dve jezičke verzije, što posebno otežava postupke pred sudovima (OSCE, Dvojezičnost u zakonodavstvu, 2018:12).
U istraživanju koje su sproveli Demaj (Demaj) i Vandenrbruk (Vandenbroucke) na teritoriji Prištine, utvrđeno je da u glavnom gradu Kosova, višejezičnost postoji isključivo na natpisima zvaničnih institucija. Iako postoje natpisi samo na albanskom ili na engleskom, nije pronađeno nijedno obeležje istaknuto samo na srpskom jeziku. Takođe, uprkos činjenici da su sa ravnopravnošću albanskog i srpskog, jednaku upotrebu ostvarila i pisma na ovim jezicima, i da je ćirilica definisana kao zvanična grafija srpskog jezika, jedini ćirilički natpis bio je na zgradi Ustavnog suda (Demaj&Vandenbroucke, 2015:814).
U izveštaju OEBS-a o upotrebi jezika na nivou opština utvrđeno je da u većini lokalnih samouprava oznake nisu postavljene na više jezika.
Pripadnici manjinskih zajednica imaju poteškoće u ostvarivanju svojih prava kroz otežanu komunikaciju sa javnom upravom prilikom upotrebe svog maternjeg jezika. Službenici sa poznavanjem jezika manjinskih zajednica su malobrojni, a upitna je njihova jezička kompetentnost prilikom zvaničnih prevoda dokumenata od zapisnika do opštinskih pravnih akata. (OSCE, 2014:24)
Iako pravni okvir omogućava zagarantovanu široku upotrebu jezika za sve manjinske zajednice, „društvo ostaje podeljeno po lingvističkim linijama, kreirajući procep između multilingvalnih zakona i monolingvalne populacije“ (Demaj&Vandenbroucke, 2015:809).
Skromni pomaci u sprovođenju prava na upotrebu jezika posledica su tri ključna faktora. Prvi je nedostak sredstava, infrastrukture i kvalifikovanog ljudstva za postizanje visoko postavljenog cilja akomodacije jezičkih različitosti. Drugi se odnosi na odsustvo političke volje predstavnika vlasti, posebno u slučaju srpske zajednice, da usled konfrontiranih odnosa sa Srbijom oko finalnog statusa, srpskom jeziku obezbedi pun status službenosti, ravnopravnu zastupljenost ali i pravilnu upotrebu. Slikovit primer je sastanak parlamentarne Komisije za zakonodavsto koji se održao 2015, a na kome je predsedavajuća Aljbuljena Hadžiju (Albulena Haxhiu) odbila da razmotri predlog Srpske liste zato što je logo parlamenta napisan na ćirilici, uz komentar da je namera srpskog predstavnika da uništi kosovsku državu pod direktivom Beograda (ECMI, Kosovo Communities Issues Monitor, 2015).
Na kraju, uprkos protektivnom zakonodavstvu, činjenica da je nakon sukoba Severna Mitrovica jedina urbana sredina sa značajnom srpskom populacijom nosi direktne posledice po rasprostranjenost srpskog jezika u javnom prostoru.
Pravo na upotrebu jezika na Kosovu nije samo identitetsko pitanje. Njegova politička kontekstualizacija nakon konflikta imala je dva obeležja: a) identitet drugog predstavlja ugrožavajući entitet po proces izgradnje države i b) identitet drugog može biti vremenom redefinisan ili asimiliran. Usled postojanja dva zasebna obrazovna sistema, kosovskog i srpskog (koji se odvija u skladu sa nastavnim planom i programom Ministarstva prosvete Srbije), manjinske zajednice su se opredeljivale za jedan od dva presudno zbog jezika.
Goranci, Hrvati, Bošnjaci (visoko obrazovanje) i Romi (koji govore srpski) svoje učenike upisuju u škole na srpskom, a Turci, Romi (koji govore albanski), Aškalije, Egipćani, Bošnjaci (osnovno i srednje obrazovanje) u škole čiji je program definisalo Ministarstvo prosvete Kosova na njihovim maternjim jezicima (Božić, 2016:284). Primetno je da iako su vlasti u Prištini razvile programe na hrvatskom, bošnjačkom i srpskom, njihove zajednice nisu u potpunosti prihvatile integraciju u kosovski obrazovni sistem.
Posebno osetljivo pitanje jeste očuvanje identiteta Goranaca koji većinski idu u škole na srpskom jer ne poriču njihovu samosvojnost, iako je njihov neslužbeni „našinski“ jezik nastao pod uticajima srpskog, makedonskog i bugarskog. Bošnjačka zajednica smatra da su Goranci deo njihovog korpusa koji nisu ostvarili nacionalu samosvest i stoga se preko programa na bošnjačkom jeziku i uticaja vlasti lokalne samouprave želi izvršiti homogenizacija i ujedno njihova integracija u bošnjački korpus. (Božić, 2016:277)
Konfrontirajući odnosi ne dopuštaju da se građani Kosova, pripadnici svih etničkih zajednica suoče sa pitanjem dominirajuće socijetalne kulture. Nova demografska realnost ukazuje na raskorak između normativne zaštite i stvarne zastupljenosti jezika na nacionalnom i lokalnom nivou. Iako samo jedan od dva u statusu službenog, albanski jezik je domirajuće sredstvo komunikacije na Kosovu. U značajnoj većini pripadnici manjinskih zajednica do sada nisu pokazali spremnost za učenjem i korišćenjem albanskog jezika, što ima političke i identitetske razloge. Uprkos inkluzivnom zakonodavstvu srpski jezik sa statusom službenog, zajedno sa jezicima manjinskih zajednica ostaje u granicama enklava, dok albanski jezik postaje osnov postkonfliktne socijetalne (multi)kulture.
Na takvu situaciju presudno utiče sistem obrazovanja u kome u poslednjih 30 godina albanski i srpski učenici ne uče oba jezika. Uprkos postojanju odvojenih obrazovnih sistema, društvo sa dva službena jezika iziskivalo je da se zasniva na upoznavanju međusobnih kultura kroz dvojezične nastavne programe.
Kao rezultat višedecenijske segregacije, stanovništvo većine naselja na Kosovu je izgubilo višejezično obeležje po kome je bilo prepoznatljivo (Demaj&Vandenbroucke, 2015:810). Feride Ljohaj (Feride Lohaj) inovativno rešenje vidi u upotrebi engleskog jezika koji se službeno upotrebljava na Kosovu sve dok traje mandat UN misiji. Prema njenim rečima, engleski jezik je iz svoje pređašnje funkcije prestiža i želje za dobijanjem posla u inostranstvu, postao glavno sredstvo komunikacije među mladim generacijama različitih etničkih grupa (Lohaj, 2018:1675). Dok Demaj (Demaj) i Vandenbruk (Vandenbroucke) primećuju da je u urbanom jezgru Prištine, engleski jezik potisnuo srpski sa pozicije drugog zvaničnog jezika(2015:815).
Međutim, iako politički neutralan, otvoreno je pitanje da li bi njegova široka upotreba relaksirala rasprostranjen osećaj ugroženosti identiteta manjinskih zajednica na Kosovu i podstakao preko potrebnu interkulturalnu komunikaciju.
U okviru kampanje javnog informisanja o jezičkim pravima na Kosovu, NGO AKTIV objavljuje mišljenja analitičara o suštinskom značaju jezićkih prava za izgradnju pravednog, demokratskog i održivog društva u kome je diskriminacija po jezičkoj osnovi zabranjena. Ova kampanja je deo projekta ,,Kreiranje dvojezičnog Kosova” koji sprovodi NVO Aktiv u saradnji sa Kancelarijom poverenika za jezike, a koji je podržala Ambasada Kraljevine Norveške na Kosovu.
Preuzimanje i objavljivanje tekstova sa portala KoSSev nije dozvoljeno bez navođenja izvora. Hvala na poštovanju etike novinarske profesije.
